Fai vinte anos Os Ancares era unha das comarcas máis remotas e pobres de Europa, e os seus habitantes vivían case como en tempos dos celtas.
Vou arrincar a vespa en Veiga de Espiñareda (Lleón) e achégalleme un home: «Oe, vas cara aos Ancares? Pois enche o depósito porque se non che vas a quedar alí dentro». A rexión dos Ancares é un nó montañoso que se alza entre Lugo, Lleón e Asturies, e ata hai pouco constituía unha das comarcas máis remotas, esquecidas e pobres de Europa. Na cordilleira ábrense tajos profundos, hondonadas e vales que corren en todas direccións e crúzanse uns con outros ata formar un labirinto. Nesas concas espállanse aquí e alá as aldeas ancaresas, acios de casas de pedra apretujadas.
Ata fai vinte anos, para ir dunha aldea a outra só existían carreiros ou camiños de ferradura; a escola, a tenda e o médico máis próximo quedaban a ducias de quilómetros. No inverno, as nevadas deixaban aos veciños illados durante un ou dous meses. Non coñecían a electricidade, a auga corrente nin o teléfono. As familias convivían coas vacas e os porcos en pallozas herdadas dos celtas -chozas con muros ovalados de pedra e tellado de palla- e alimentábanse con castañas, patacas e o luxo ocasional da carne de porco ou de galiña. O bocio era unha enfermidade endémica, pola falta de yodo na dieta. E o remedio tradicional consistía en beber auga de nove fontes ás doce da noite do día de San Juan.As condicións xa melloraron moito: hai estradas asfaltadas, por exemplo. Pero as mil carreteritas dos Ancares crúzanse unha e outra vez sen sinais que orienten ao visitante, especialmente no lado galego. Quen se oriente ben nesa telaraña atopará unha gasolineira aos cen quilómetros; quen dea uns cantos rodeos, como eu, necesitará uns 150. E en Veiga, antes do aviso, ía co depósito a medias, como para 75 quilómetros.
Un pouco logo de Veiga de Espinareda, en Sésamo, ábrese a porta dos Ancares leoneses. Unha estrada bacheada sube ata o alto de Lumeras e asómase sobre o val do río Ancares. Á fronte levántase unha ondada de montañas azulonas e redondeadas, unha serra viejísima, puída polas choivas, os ventos e éralas glaciales dos últimos 500 millóns de anos. Abaixo, o val é moi negro. Os pobos brotan da terra escura como coágulos de roca e lousa. Nos hortos, as señoras con pañolón e vestido negro parece que están removendo cinzas coa aixada. Só o río traza unha pincelada refrescante, un bosquecillo fluvial de chopos, alisos e salgueiros.
Desvíome a Espinareda de Ancares, unha aldea retrepada na montaña. Aparco na praza e unha anciá, tamén de negro rigoroso, achégase a preguntar como vai o día. «Moi ben, grazas, e por aquí?». «Aquí, como podemos, estirando, estirando». «De que viven no pobo? Non vin gando». «Algunha vaca hai, pero aquí non. Hainas en Sobreira e en Pereda». «Entón, das hortas?». «Bo, sacamos pementos, cebollos e patacas. O demais hai que compralo. O panadeiro e o frutero veñen dúas veces por semana e tamén traen carne. Eu teño pensión, poquita, pero a estiro, estíroa».Non sei de que viven en Espiñareda, pero si de que morren: de vellos. Din as lápidas do cemiterio que case todos os veciños cumpren oitenta e moitos ou noventa e tantos anos. A partir de Teixedo comeza unha subida preciosa e moi empinada. A estrada bordea o circo glaciar do monte Cuíña, un anfiteatro de roca e neve en cuxo colo despregar un bosque de rebolos. Grazas ao illamento e á escasa intervención humana, nos Ancares conserváronse inmensos bosques de castiñeiros, carballos, piñeiros, bidueiros, acivros e teixos, refuxio de especies tan ameazadas como o oso ou o urogallo. Outra especie en perigo de extinción é a humana: moitos ancareses emigraron ao longo do século XX a América, a Francia, a Alemaña. Entre 1960 e 2000, abandonáronse a metade das explotacións gandeiras e moitas aldeas quedaron despobladas. Nos Ancares galegos quedan sete mil persoas e trinta mil vacas, o único negocio que insufla algo de vitalidade á rexión.
Logo de coroar o porto dos Ancares, a 1.648 metros de altitude, a estrada baixa en picado cara a unha profunda hoya entre montanhas. Alá no fondo, 700 metros máis abaixo, está a aldea de Balouta, un conxunto de pallozas, hórreos e casas de pedra. Nunha das pallozas colga un cartel: «Pódese visitar. 1 euro». A mostra Jaime, un ancarés de 82 anos e catro ou cinco dentes, boina calada e andares eléctricos. Cando nos achegamos á palloza téndolle un euro. Dálle apuro aceptalo. «A miña muller e eu vivimos agora na casa nova, pero toda a vida estivemos na palloza, ata fai dez anos», explica, nunha mestura de castelán e galego. «Agora estamos moito mellor, coa auga corrente, a calefacción. ».
As pallozas construíanse cun muro de pedra moi groso, sen máis ocos que a porta e algún mínimo ventanuco, para manter así a calor nos invernos feroces. O teito levantábase con vigas de carballo e unha cuberta de palla de centeo trenzada (en galego, palla: de aí palloza). Nin sequera abríase un buraco para a cheminea: o fume filtrábase pola palla. E no interior convivían persoas e animais, en espazos separados por tablazones que só chegaban a media altura. As pallozas xa se levantaban así moito antes de que os romanos aparecesen por estas terras.Jaime abre a porta e entramos nun espazo escuro, fresco, abovedado e cun chan abrandado cuberto de palla. As voces soan encortizadas. Acende os pequenos focos eléctricos que iluminan o interior e móstrame as estancias. Á esquerda da entrada, nun recuncho, un pequeno galiñeiro. Ao fondo, un cortello no que gardaban unha ducia de vacas e uns cantos porcos. Na zona central, a cociña: unha lumbre no chan de laxas, tixolas e pucheros colgando dunha cadea vertical e dous bancos de madeira postos en ele para delimitar a zona. E á dereita da entrada, a habitación do matrimonio, cunha gran cama e os retratos sepia da parella. «Agora dinnos que as pallozas son monumentos e hai que coidalas. Non nos deixan tiralas pero tampouco nos dan axudas para mantelas, e temos que cambiar a palla de cando en vez, coidar as vigas...». Pregunto se queda algunha palloza habitada. Menea a cabeza: «Dásvos outras pallozas morreron».
A partir de Balouta, a estrada convértese nunha estreita cinta de asfalto que se interna por un bosque de acivros, carballos e castaños cuxos troncos non poder abarcar nin entre catro persoas. Avanzo por un interminable túnel vexetal, baixo unha bóveda de ramas que ameaza con pecharse e tragarme. Logo de Suárbol, último pobo de Lleón, chego a Piornedo, primeiro de Lugo, unha aldea de 50 habitantes situada a 1.200 metros de altitude, na morrena dunha antiga e evidente conca glaciar. Para construír as casas, os veciños aproveitaron os bloques de granito que fai milenios o xeo arrastrou ata aquí.Piornedo debe de ser un dos pobos máis vellos de Europa: reúne pallozas e hórreos que se manteñen case como en tempos prerromanos. Un proxecto público pretendeu rehabilitar a aldea, pero o plan pasaba por desaloxar aos veciños e levalos a unha nova urbanización disimulada no bosque. O arquitecto pretendía derrubar as casas e as naves modernas (as que se levantaron con ladrillo, formigón e uralita), remocicar as pallozas e así recrear unha aldea do século XIII para goce de turistas: unha aldea de Astérix con aloxamentos e tendas de souvenirs. E sen veciños.
A aldea si que ten algo de Astérix: os veciños, precisamente. Catorce familias, incluídas parellas mozas que apostaron por quedar, resisten ao invasor. Aceptan os traballos necesarios para mellorar o aspecto estético de Piornedo -como revestir con granito os edificios de ladrillo e formigón-, pero defenden que ninguén sabe coidar das pallozas mellor que eles. Só falta que, a cambio dos impostos que xa pagan, as autoridades encárguense do mantemento do pobo e que doten a Piornedo con servizos tan básicos como o alumado, a rede de sumidoiros ou o mantemento de camiños.
O pulso entre veciños illados e autoridades afastadas ten certa tradición na comarca. O seguinte pobo da ruta, Donís, declarouse república independente en 1873. Os veciños desta aldea pobre e apartada, fartos de pagar impostos e non recibir nada a cambio, secuestraron ao recadador e proclamaron a independencia. O arrebato só durou unhas horas, ata que chegou unha parella de gardas civís a pór orde.
Paro na Cámpa dá Braña, un cruzamento de camiños, e pregunto a un nativo como se chega ao castro celta de San Román de Cervantes. Dime algo parecido a isto: «Segues un par de quilómetros ata un cruzamento, tomas á dereita, no segundo desvío viras á dereita outra vez, sobes un repecho, tuerces á esquerda, continúas ata o terceiro cruzamento á esquerda...». Deixo de prestar atención, aparvado, pero o home segue falando un minuto máis e termina cunha frase inquietante: «... e aos 25 quilómetros, verás un stop».
Nunca verei ese stop. Aos cinco minutos xa estou perdido nesta maraña endiablada de estradas que se dividen en carreteritas, que á súa vez se dividen en carreteruchas, pistas e caminejos, sen ningún sinal nos cruces. De cando en vez paso preto dalgunha aldea minúscula que non figura no meu mapa. Subo, baixo, xiro, retrocedo, dou voltas polos bosques, os pobos empezan a soarme e os veciños saúdanme xa con familiaridad. De súpeto, dun xeito milagroso, aparécelleme San Román (o pobo). Alí un sinal indica o camiño cara ao castro celta, pero non a distancia. Así que pregunto a un avó cantos quilómetros quédanme. «Catro ou cinco». Hoxe descubro a Lei do Quilómetro Galego. Se o paisano di que faltan catro quilómetros, faltan quince. E miúdos quince: un festival de curvas cegas con grava miúda e fochas nos que poderían vivir familias numerosas. Como logo dos quince de ida hai que percorrer os quince de volta, sobra tempo para lamentar o escaso éxito que tivo nesta rexión o sistema métrico decimal.
Pero os rodeos merecen a pena. Porque o castro de Santa María ofrece un exemplo asombroso de que nestas terras dúas mil anos non son nada: o castro é un conxunto de vivendas pegadas unhas a outras, cuxos muros circulares de pedra son idénticos aos da palloza de Jaime. Aquí as casas construíronse da mesma xeito desde tempos de Xullo César.
A partir de San Román me apaño bastante ben para atopar a autovía que vai a Lugo. A agulla do combustible está na zona vermella desde fai tempo, así que me achego a unha gasolineira e bendigo ao home que me advertiu en Veiga de Espinareda. Agora marabíllame a autovía: calzada de dez metros, asfalto firme, longas rectas, despregamento exuberante de carteis e sinais. Pódese conducir sen pensar. Pero se falamos de emocións, a autovía é unha cinta transportadora. E as carreteritas dos Ancares, unha montaña rusa. Iso si: quen entre aos Ancares lucenses sen un mapa moi detallado, deberá conducir con paciencia. Con paciencia e, polo si ou polo non, cun bidón de combustible, provisións e unhas boas bengalas para pedir socorro.
Enrique G. Souto A meteorología conspira contra o mantemento dos paseos fluviais de Lugo. Apenas reparado o carreiro do Parque do Rato , a tormenta que descargou sobre Lugo o venres volveu causar serios danos. Pero a Deputación persiste nos seus plans para potenciar as rutas de sendeirismo. Programou melloras en 81,6 quilómetros de sendas, das que 32 atópanse nas inmediacións do Miño.
As demais rutas incluídas no plan de mellora deseñado pola Deputación son as seguintes: en Outeiro de Rei, As Insuas (5,10 quilómetros); A Pontenova, Seimeira (3,10 quilómetros); Navia de Suarna, A Retorta (5) e Penedo dá Forca (3,20); Cervantes, ruta de Cabana Vella (3,9) e Piornedo a Camporredondo (2,89); na Fonsagrada, Queixoiro (6,40), Vilardíaz-San Andrés (8,30) e Puintores (11).
.JPG)
